نقد هنری، ارزش مبادله، ارزش مصرف (*)

منظور از نقد هنری نقدی است كه به بیان زیبای موضوع یا باختصار به زیبائی بپردازد(**). این ادعا كه عباس كیارستمی برای ساخت مشق شب كودكان را میترساند از یك دید اومانیستی، یعنی از طریق نقدی سیاسی-اجتماعی و در هرصورت غیر هنری، قابل اعتراض است و ممكن است به این دلیل فیلم را تحریم كرد كه اقدامی مشروع و قابل فهم است.( آنچه در درجه اول و بلافاصله با تحریم بوقوع می پیوندد، نفی ارزش مبادله فیلم است. ما با تحریم اعلام میكنیم محصولتان را با وقت یا پولمان یا هر دو اینها مبادله نخواهیم كرد). اگر خشونت یاد شده علیه كودكان فقط در پشت پرده فیلم اتفاق بیفتد، انعكاسی در محصول كار نداشته باشد ما نمیتوانیم آنرا بعنوان جزئی از فیلم ببینیم و در نتیجه نمیتوان چیزی كه نیست را نقد كرد. ما میتوانیم آنچه كه در فیلم نشان داده شده است، یعنی ارزش مصرف فیلم را نقد كنیم. خشونت یاد شده در پروسه تولید كالا برای خلق ارزش مبادله (برای اینكه فیلم را قابل عرضه به بازار كند) اعمال میشود كه قطعا نباید به آن تمكین كرد اما در هر حال لازم است جایگاه آن را همانطور كه هست شناخت تا بتوان با آن مقابله كرد.

پیراهن و كفش و لپ تاپ و تلفن هوشیاری كه ما در دستمان است نیز ممكن است بقیمت تباهی بخشی از زندگی كودكان تمام شده باشد. گلی كه از یك گلفروش خردسال دوره گرد میخریم، آجری كه در ایران خانه مان را با آن میسازیم نیز به یقین كار كودك را در خود نهفته دارند. اما هیچیك از اینها باعث نمیشود كه ما به این نتیجه برسیم كه پیراهن و كفش و لپ تاپ و تلفن و آجر ارزش مصرف ندارند، نمیتوان آنها را پوشید یا با نمیتوان با آجرش خانه ساخت یا ادعا كرد كه گلش زیبا نیست یا معطر نیست. حتی اگر كار كودك را از معادله خارج كنیم، صرف شرایط طاقت فرسای كار در كارخانه های چین، میتواند دلیلی برای اعلام همبستگی اغلب مصرف كنندگان محصولات تولید شده، از جمله محصولات الكترونیكی، با كارگران تولید كننده اش باشد، ما را بفكر تحریم كالا بیندازد، فروشگاههای وال مارت -- كه مشتریانش اغلب كارگران و كم درآمدان هستند-- را از فرط تحریم به ورشكستگی بكشاند و بهمین ترتیب فروشگاههای "یك دلاری" را از دور خارج كند! واقعیت اما خلاف اینهاست. اتفاقا بدلیل قیمت نازل كالا در این فروشگاهها و محصولاتی كه در پروسه كار ارزان تولید میشوند، این فروشگاهها مشتریان بیشتری در جمع همان كارگران و كم درآمدان دارند. در هر رو، ما در فروشگاه با پروسه تولید روبرو نمیشویم، با كالاهائی روبرو میشویم كه برای ما ارزش مصرف دارند

استثمار كودك و بزرگسال یك معضل اجتماعی در قلمرو خلق ارزش مبادله اند. لپ تاپی كه در دستتان است علاوه بر ارزش مبادله، یك ارزش مصرف خاص دارد. یك محصول الكترونیك برای ارضای نیازهای روزمره ما با كامپیوتر است. دلیل ما برای خرید لپ تاپ ارزش مصرف آن است. ما با نگاه به لپ تاپ نمیتوانیم كار نهفته كودك یا استثمار وحشیانه كارگر چینی را ببینیم. وقتی میخواهیم لپ تاپ انتخاب كنیم، اول به قیمت و سپس به مشخصات فنی آن رجوع میكنیم (حافظه، پروسسور، هارد دیسك و قس علیهذا) كه پاسخگوی ارزش مصرف لپ تاپ برای ما است، ما به روابط حاكم بر تولید لپ تاپ نگاه نمیكنیم. قلمرو مبارزه علیه روابط استثمارگرانه حاكم بر تولید اجتماعی، سیاست است. ما نمیتوانیم با مردود شمردن ارزش مصرف یك محصول یا بعبارت دیگر با مصرف نكردن یك كالا، با شرایطی كه در پروسه تولید حاكم است مقابله كنیم، چه بسا ما برای مبارزه سیاسی مان علیه شرایط تولید به همان لپ تاپ احتیاج داشته باشیم.

فیلم نیز یك كالاست كه قوانین عمومی شیوه تولید سرمایه داری ناظر بر پروسه تولید آن استׅ. ما از این سر، یعنی غیر انسانی بودن پروسه تولید، نمیتوانیم ارزش مصرف فیلم، یعنی هنر، را مردود یا قبول كنیم. البته قابل فهم است كه در شرایط خاصی ممكن است ما كل یك خط تولید یا مجموعه ای از كالاها را تحریم كنیم، یعنی علاوه بر نفی ارزش مبادله آنها، از مصرفشان نیز خودداری كنیم. این در زمانی اتفاق میافتد كه سیاست بر اقتصاد، بر هنر و بر تمام وجوه زندگی اجتماعی اولویت پیدا میكند، مانند تحریم فیلمهای پروپاگاندائی نازیستها یا جمهوری اسلامی یا محصولات رژیم آپارتاید آفریقای جنوبی یا تحریم دولت اسرائیل و مشابه آنها كه همگی در قلمرو سیاست تعیین میشوند، نه در بالا پائین كردن ارزش مصرف كالاها.

بعنوان یك قاعده ارزش مصرف را با معیار مصرف یك كالا باید سنجید. به این اعتبار، معیار سنجش در مصرف محصولات هنری، زیبائی است. نقد هنری نقدی در این قلمرو است، نقدی بر زیبائی محصول هنری است، نقدی بر پروسه تولید آن نیست.

پانویس

(*) ارزش مصرف یك كالا یعنی مفید بودن كالا در رفع نیازهایمان

ارزش مبادله یك كالا یعنی توان معاوضه كردن كالا در بازار كه معمولا با قیمت آن سنجیده میشود ومنبع استخراج سود است

(**) این یادداشت بخشی از یك گپ دوستانه در فیس بوك است كه در اینجا برای انتشار مسقل تنظیم شده است